Чага байрам

Кӱндӱлӱ кычыраачылар!

Јыл бажы чыкты, Јылан бажы сойылды, Эски јылыс чыкты, Јаҥы јылыс кирди. Слерди келип jаткан Чага байрамла – јаҥы кирген Уй јылла уткып турус. Бек су-кадык, тӱгенбес ырыс, јаан једимдер кӱӱнзейдис.

Чага байрамныҥ чӱм-jаҥдары

Чага байрам Чуй ичинде јебреннеҥ бери јаҥдалып келген байрам. Бу јаҥыс та телеҥит, алтай калыктыҥ байрамы эмес, онойдо ок ол текши Азияныҥ, ончо кӱнчыгыш албатылардыҥ байрамы. Чага байрамныҥ чӱм-јаҥдары Чуй ӧзӧктӧ тургун јаткан калыктыҥ јӱрӱмин, кӱӱн-санаазын, неге бӱдӱп, нени јаҥдап келгенин јартайт. Алтайлар бу байрамы ажыра айландыра телекейге ачык кӱӱнин, ак санаазын, ару амадузын кӧргӱзет. Оныҥ учун байрамыныҥ ады да Чага (монгол тилдеҥ «чаган», «цаган» – «ак» дегени). Чага байрам ак чачылганаҥ, ару саҥнаҥ башталат. Саҥ салары» дегени не? Саҥ салары – ол мӱргӱӱл ӧткӱрери. Саҥды јурттаҥ туура, эмеш бийик, тепсеҥ јерге салар. Саҥды канайда белетеп јат? Тал агашты обоолой чоголо, ӱстине јалбак таш салар. Ӧй келзе, ого ӱс, карын јуу, арчын кӱйдӱрип, быркырадып, бурладар, ак сӱттеҥ белетеген курсак салар. Мыныҥ ончозын саҥ деп айдыжат. Обооныҥ – саҥныҥ кӱнчыгыш јанына эки јаан тал кондырар. Јаламаларды (кыйраларды) озолодо белетеп алар. Оны мынайда белетеер: тирӱ койдыҥ тӱгинеҥ каткан тӧрт јипке (тӱктеҥ каткан учук) ак јаламаны ӧткӱрип алар (кажы ла јипте тогус јаламанаҥ болор). Саҥ салар алдында оны бу эки талга буулар. Тӧрт јиптеги јаламалар телекейдиҥ тӧрт талазына учурлалып јат (тӱндӱк, тӱштӱк, кӱнчыгыш, кӱнбадыш). Кӱн кырдаҥ ӧксӧп кӧрӱнип ле келзе, алкышчы кижи (эр кижи) саҥга оттыҥ чогын салып, ӱс, карын јуу, арчын кӱйдӱрип быркырадып, бурладар. Сӱттеҥ белетеген аш-курсак (быштак, эјигей, аарчы, сарју, курут) ла талкан салар. Озо баштап кажы ла талага (олор тӧрт) тогус катаптаҥ сӱт чачып, саҥды эбирип, мӱргӱп, алкап келер. Экинчизинде, мынайда ла талканду, сарјулу, сӱттӱ чай чачып, ойто ло саҥды эбирип, мӱргӱп алканар. Калганчызында, сӱттиҥ аракызын јер телекейдиҥ тӧрт талазына чачып, катап ла саҥды эбирип, јаҥырып јаткан јылды алкап, Кӱнге, Алтайына мӱргӱп, Алтайдыҥ Ээзине алкыш айдып, албатызына, айыл-јуртына, ак малына кежик-быйан сурап, јаҥы јылда коромјы, комыдал јок јӱрӱм, ырыс болзын деп суранар. Јуулган улус ончозы мӱргӱп, саҥды эбирер, алканар. Кем кайда jаткан, байлу ыйыкты, тууны, боочыны адап, алкыш-быйан сураар. Саҥ салган обооныҥ кӱнчыгыш јанына, јалама буулалган јерде бир де кижи турбас јаҥду. Бу јаны ачык болор учурлу. Нениҥ учун дезе, јаҥжыкканы аайынча саҥды салып, ак сӱтти ӱрӱстеп, Алтайдыҥ Ээзин кычырып баштаганда, ол јерге Алтай Ээзи тӱжер учурлу. Айдарда, Алтайдыҥ Ээзи кӱнчыгыш јанына тӱжӱп, аш-курсактаҥ амзап, албатыныҥ кӱндӱӱ-кӱреезин алып, алкыжын угуп, сыйын алатан јаҥду. Алтайдыҥ ээзиниҥ сыйы не? Сыйды ажындыра белетеп алар. Оныҥ ады – балын (сый). Балынды јазаар кижи база ажындыра кӧстӧлип јат. Ол кижи кулурдаҥ ӱч мыйгак, ӱч элик ле ӱч сыгын тудуп алар. Саҥ саларына келген кижи телеҥит (алтай) кеп-кийимин јараштыра кийип, колында обоого буулайтан јаламалу, саҥга салатан аш-курсакту келер. Экелген курсагын отко салып, јаламазын буулап, бойында алканып, айыл-јуртына, акту бойына, эжине, бала-барказына, ак малына алкыш-быйан сураар. Айдарда, бу кӱнде улус бойлоры артыш-арчынла аластанып арутанат, «јаманнаҥ» айрылат. Эҥ учында јуулган улус саҥды ӱч катап эбирип, мӱргӱп, саҥ салары деген чӱм-јаҥды тӱгезет .Канайда мӱргӱӱр? Кӱнчыгыш jаар баштана отурала, оҥ тизеге чӧмчӧйӧ тӱжӱп, эки алаканын маҥдайына, тумчугына, ээгине, тӧжине тийдирип, чаканактарыла, алакандарыныҥ кырыла jерге тийип, ӱч катап jайыкка, оноҥ От-Энеге бажырар, алканар. Јаҥы јылдыҥ баштапкы кӱнинде кажы ла кижи кырдаҥ јыҥылаар учурлу. Кырдаҥ јыҥылап тӱшкени – јаҥы јылга алтаганы болор. Бу кӱнде кажы ла кижи јолыккан кижиле кол тудуп эзендежип: «Јылдаҥ ӧҥ (ӧҥжӱк) чыктаар ба?» деп суражып, канча јашту болгонын, кажы јылда чыкканын угужар. Јаҥы јылдыҥ байрамы кӱн ончо айылдарда – байрам. Элдеҥ озо белетелген курсагын јурт јерде јаткан јаан јашту ӧрӧкӧндӧрди кӱндӱлеер.Ӱӱче бузуп, сарју ооктоп, кӧчӧ кайнадып, улус айылдарына кычырып, амыр-энчӱ, ырыс-кежик, су-кадык, арга-чыдал кӱӱнзежер.

Чага байрам